ŞİRKET ÇALIŞANLARI İÇİN HİSSE EDİNME SEÇENEKLERİ

Günümüzde, özellikle Start-up firmalarda çalışanların şirkete bağlılığının ve performansının arttırılması ile düşük maaş ile kalifiye personel istihdamı sağlamak için çalışanların şirkette uygun bedelden hisse sahibi olmasının yolunu açan bir takım stock option seçenekleri mevcuttur.

Bu şekilde ile personeller uygun değerden şirket hisse sahibi olurlar, hisseleri ileride rayiç bedel üzerinden hakim ortağa satabilecekleri gibi exit anını bekleyerek şirket satışından kar elde etme hakkına sahip olurlar.

Personel, şirketin değer artışından kendisi de yararlanacağı için, yüksek performansta ve şirkete bağlılık içerisinde görevini ifa eder.

Personellerin şirket aidiyetini ve iş motivasyonunu arttırmanın birçok yolu bulunmaktadır. Stock Option, Vesting, Stock Bonus Awards, İndirimli Satın Alma Planları, Kar Paylaşım planları, Doğrudan Hisse Senedi Satın Alma Planları vb. uygulamalar ile çalışan motivasyonu ve çalışanların şirketten hisse edinme planlamaları yapılmaktadır.

Ülkemizde ise aşağıda örnekleri ile verilen Stock Option, Vesting ve Satışa Bağlı Hakediş uygulamaları daha çok tercih edilmektedir.

Stock Option(Hisse Seçenekleri)

Stock Option, hisse opsiyon seçenekleri arasında en bilinen ve en çok uygulanan yöntemdir. ABD’ de yıllardır uygulanan bu yöntem, ülkemizde ise son 10 yılda kendisini göstermeye başlamış olup, hala yeterli uygulama alanına sahip değildir.

Stock Option yoluyla personele, belirli bir süre sonra hisseleri belirli bir değerden satma taahhüdü verilmektedir. Bu örnekte personele çalışma süresi dışında başka koşullarda şart koşulabilmektedir.

Örneğin, personele 2 yıl şirkette çalışması karşılığında, bu sürenin sonunda hisse başına 50 kuruş üzerinden belirli miktarda hisse sahibi olma hakkı tanınabilir. Yine bu opsiyonda talep edilen 15.000-TL maaşın 10.000-TL’ ye indirilmesi de şirket tarafından talep edilebilmektedir. Bu örnekte 2 yıl sonunda şirket hisse değeri 10-TL’ye ulaştığında personel bu hisseleri 50 kuruş bedel ödeyerek sahip olabilecektir.

Örnekte de görüldüğü üzere, stock option personelin şirkete bağlılığını, performansını ve aidiyet duygusunu arttıran bir yöntemdir. Özellikle start-up firmalarda kalifiye personelin şirkete maliyetini azaltmak için kullanılmaktadır.

Stock Option sözleşmeleri, şirket ile personel arasında veyahut şirket sahibi arasında akdedildiği için, hüküm ve şartları hassas olarak belirlenmektedir. Gerçekten de hüküm ve şartları net olarak belirlenmeyen bir stock option sözleşmesi ilerde şirket ile personel arasında uyuşmazlığa konu olabilmektedir. Bu konuda alanında uzman bir hukukçudan destek alınması tavsiye edilmektedir.

Vesting(Hakediş) Uygulaması

Vesting, birçok yönden stock option sistemine benzemesine rağmen, bu iki opsiyonu birbirinden ayıran temel bir takım noktalar bulunmaktadır.

Stock option çalışana belirli bir değerden hisse taahhüdüdür. Bu taahhüt belirli şartlara bağlanabilmektedir. Vesting ise, hisselerin belirli değerden satışının taahhüt edilmesi değildir. Belirli şartların oluşması, performansın gösterilmesi vb. şartların gerçekleşmesi halinde personele doğrudan hisse teminidir. Bu iki opsiyonu birbirinden ayıran temel özellik budur.

Vesting seçeneğine örnek olarak ise, şirketin bu yıl net 5.000.000-TL kar elde etmesi veyahut 1.000.000 adet ürün satışı halinde belirli personele %1 hisse vermesi örnek olarak gösterilebilir. Yine personele şirkette 5 yıl çalışma karşılığında %10 hisse verileceği gibi taahhütler Vesting sözleşmesine konu edilebilmektedir.

Vesting sözleşmesine aşılması gereken engeller(Cliff) eklenebilmektedir. Örneğin 5 yıl çalışma karşılığında %10 hisse verilecek personele ilk yıl hisse verilmeyerek Cliff eklemesi yapılabilir. 2. Yılın sonunda %4 3. Yılın sonunda %6 4. Yılın sonunda %8 5. Yılın sonunda %10  verilmesi yoluyla ilk yıl için Cliff eklemesi yapılabilmektedir. Yine hisse taahhütleri exit tarihine de bağlanabilecektir.

Vesting sözleşmeleri de stock option sözleşmeleri gibi çalışanın şirkete bağlılığını arttıran hisse seçeneklerinden biridir.

Şirket Satış Bedeline Bağlı Hakediş Uygulaması

Stock option ve Vesting örnekleri dünyada en çok kullanılan hukuki kurumlar olmasına karşın ülkemizde şirket satışına bağlı hakediş örneği diğer kurumlara nazaran daha çok tercih edilmektedir. Keza ülkemizde hisselerin ticaret(trade) hacmi son derece düşük olması sebebiyle şirketler şirket satışından elde edilecek gelir üzerinden belirli bir oranda hakediş taahhüdü yoluna başvurmaktadır.

Bu durumda taahhütün hissedarlar tarafından verilmesi son derece önemlidir. Keza satış bedeli üzerinde hissedarlar hak sahibidir.

Personelin belirli bir satış oranını yakalaması, belirli bir süre şirkette çalışması, belirli bir tasarım ortaya çıkarması vb. gibi şartların sağlanması halinde personele şirket satış bedelinden hakediş ödemesi yapılması yoluyla gerçekleşmektedir.

Örneğin hissedarlar, personele şirket nezdinde çalıştığı yıl başına, şirket satış bedelinden %1 hakediş taahhüt edebilecektir. Yine bu hakediş, satış anında şirkette çalışma şartına bağlanabileceği gibi, vesting örneğindeki gibi cliff eklemeleri yapılabilecektir.

Hakediş taahhüdünde, taahhüt hissedarlar tarafından verilmektedir. Taahhüt edilen şey hisse değil, şirket satışından elde edilecek gelirden belirli bir oran verilmesidir. Bu yönüyle personelin exit odaklı olarak çalışması ve şirket değerinin arttırılması için motivasyonu sağlanmaktadır. Tipik bir win-win uygulamasıdır.